Istorija Vrnjačke Banje
Lekovite vode na prostoru Vrnjačke Banje, bile su poznate još i pre nove ere, kada su u njenim svojstvima uživala keltska plemena Skordiska. Poslednji vekovi stare ere, sa sobom su doneli i rimsko osvajanje Balkana, pa su Skordici smenjeni Rimljanima, koji su visoko cenili mineralna svojstva vode sa prostora današnje Vrnjačke Banje. U vekovima koji su usledili Rimljani su posećivali vrnjačke izvore, a vodu su koristili za piće i kupanje. Kao posledica ovoga na tlu današnje Vrnjačke banje niklo je i rimsko lečilište i oporavilište Aquae Orcinae. U prilog ovome govore i arheološki nalazi u centru banje i to: bazen za kupanje i rimski izvor tople, mineralne vode (Fons Romanus) u kojem je pronađen veliki broj novčića koji su rimljani ubacivali u ovu fontanu. Ovih, oko 500 pronađenih novčića, pripadaju različitim rimskim epohama i pokrivaju period od Avgusta do imperatora Valentinijana. Većina novčića potiče iz razdoblja od II do IV veka nove ere, dok je tek manji broj iz perioda pre nove ere. Rimska fontana pronađena je slučajno, prilikom kaptaže toplih izvora, tokom proleća 1924. godine. Daljim iskopavanjem tu je pronađen i već pomenuti bazen i u njemu još oko 60-ak novčića, kao i jedan prsten i jedan ključ.
Nakon pronalazka rimskog izvora, javnost je zaokupljena borbom za opstanak tokom Drugog svetskog rata, zaboravila, na ovo arheološko otkriće i moralo je da prođe više decenija, da bi rimskom izvoru ponovo bila poklonjena pažnja. To se dogodilo godine 1989, kada je izvor sređen, a nad njim je postavljena staklena piramida, što je bilo idejno rešenje arhitekte Mihajla Mitrovića.
No, vratimo se istoriji. Dakle, nema sumnje u kontinuirano uživanje Rimljana u termomineralnim izvorima Vrnjačke Banje. Njen latinski naziv nam nije ostao sačuvan, ali ono što je izvesno je to da je ona bila jedno od mnogih evropskih lečilišta koje su Rimljani posećivali. Kada je konkretno Vrnjačka Banja u pitanju, sa velikim procentom sigurnosti se pretpostavlja da su je posećivali rimski legionari, kojima je bio potreban oporavak i to najverovatnije oni koji su služili na dunavskom limesu, kao i oni iz provincije Moesia Superior. Osim rimskih vojnika, više nego izvesno je da je banju posećivalo i romanizovano lokalno stanovništvo.
Nakon sloma hiljadugodišnje rimske imperije, cela Evropa zašla je u period haosa i seoba. Velika seoba naroda, dovela je do razmeštanja stanovništva po Evropi, ratova i opšteg meteža, što je u svakom slučaju stanje, ne naročito pogodno za uživanje u blagodetima banja. Smirivanje situacije i stabilizacija prilika, obnovili su interes za lekovite lokalitete, pa se na osnovu arheoloških ostataka može zaključiti da je prostor Vrnjačke Banje bio korišćen u periodu nadmoći Vizantije.
Srednji vek nije pogodovao uživanju u banjskim lepotama. Mnoštvo ratova, težak život, malo vremena za dokolicu, slabo obrazovano stanovništvo, sve to zajedno, bacilo je u zasenak lekovite termomineralne izvore. Iako su mnoga važna mesta iz srpske srednjevekovne istorije smeštena u neposrednom okruženju Vrnjačke Banje ( Ras, Maglič, Brvenik, manastiri Žiča i Ljubostinja, Kruševac..), ona se u srpskim srednjevekovnim izvorima ne pominje.
Tokom turske uprave nad Srbijom, navodno su spahije i age, posećivale prostor Vrnjačke Banje, gde su od lokalnog stanovništva očekivali da ih služi i hrani, dok oni uživaju u lekovitim svojstvima termomineralnih izvora. Zbog ovog neprijatnog i teškog zuluma, tamošnje stanovništvo došlo je na ideju da lekovite izvore zatrpa, kako bi Turci prestali da dolaze i ugnjetavaju ih.
Jedan od najvažnijih vekova srpske istorije, svakako je 19. vek. U ovom veku Srbija je postepeno sticala nezavisnost i oslobodila se turskog jarma. Ovaj vek, takođe je važan i za Vrnjačku Banju. Kako su banje postale najpopularnija evropska lečilišta, a Srbija je polako postajala moderna zemlja, sa sve više obrazovanog stanovništva, došao je red na otkrivanje i eksploatisanje banjskog potencijala Srbije.
Prvi slučaj koji ukazuje na ponovno otkrivanje vrnjačkih mineralnih voda, je jedna priča o konju. Naime, nakon što je vrnjački sveštenik Jeftimije Hadži-Popović, ostavio svog bolesnog konja da luta dolinom, ovaj je prepušten sam sebi naišao na izvor mineralne vode, u jednom suvom rečnom koritu. Konj je tu vodu pio, i nakon nekog vremena, po priči, potpuno ozdravio.
Od tog momenta pa na dalje istorija Vrnjačke Banje, vrtoglavo ide uzlaznom putanjom. Najpre je po želji Miloša Obrenovića, baron Žigmund Herder ispitivao prirodna bogatstva Srbije i ostavio prve pisane podatke o Vrnjačkoj Banji. U svom izveštaju on je termomineralne vode Vrnjačke Banje rangirao veoma visoko, upoređujući ih sa Češkim Karlovim Varima. Potom je buđenje interesovanja za Vrnjačku banju, podstakao Dr Josif Pančić, profesor Velike škole u Beogradu. On je istraživao lekovita svojstva vrnjačkih termomineralnih izvora i o njima napisao raspravu, koju je čitao na svojim predavanjima. Ovde je Josif Paničić, izneo svoje poređenje, pa je Vrnjačku Banju stavio u rang sa vodama Krenhen u Ensu (Nemačka). Od 1869. godine kada je prvi put pročitana, ova rasprava podstakla je želju mnogih da koriste lekovite vode vrnjačke Banje u lečenju.
Prva kaptaža vrnjačkih termomineralnih voda, sprovedena je od strane već pomenutog sveštenika Jeftimija Hadži-Popovića 1856. godine. Iako izvedena na primitivan način, ova kaptaža stavila je u upotrebu jedan izvor tople, mineralne vode. Nakon ovoga banju posećuje, po savetu Josifa Pančića, tadašnji okružni načelnik Kruševca, Pavle Mutavdžić. Tokom svog lečenja u Vrnjačkoj Banji 1860. godine, on je sagradio omanju zgradicu i pri njoj bazen, što su prvi banjski objekti u Vrnjačkoj Banji.
Verovatno podstaknut, ličnim pozitivnim iskustvom, Pavle Mutavdžić je 1868. godine, zajedno sa Matijom Karamatkovićem, profesorom gimnazije u Kruševcu, rešio da stanje lekovitih izvora u Vrnjačkoj Banji podigne na viši nivo i unapredi eksploatacaiju i brigu o istim. Tako njih dvojica jula 1868. godine osnivaju „ Osnovatelno fundatorsko društvo lekovite kiselo vruće vode u Vrnjcima “. Ovo društvo, prva je turistička organizacija na Balkanu, a odmah po uspostavljanju, pristupilo mu je oko 80 članova, koji su popriličnim dobrovoljnim prilogom u iznosu od 5.716 groša, omogućili da ova organizacija svoje planove počne sprovoditi u delo. Društvo je najpre otkupilo zemljište oko izvora, urađena je moderna kaptaža i napravljen daščani bazen sa svlačioncom. Ovo je omogućilo Vrnjačkoj Banji, da već od sledeće 1869. godine bude otvorena za turiste, kada je u njoj boravilo 538 posetilaca.
Njen dalji razvoj bio je postepen i konstantan. Tokom 20. veka, Vrnjačka Banja, proširivala je svoje kapacitete, modernizovala svoju ponudu i uspela da se izbori za prvo mesto među srpskim banjama. Danas je ona najposećenija banja Srbije, koja može da se pohvali izuzetnom raznolikošću i ponudom smeštaja, modernim banjskim lečilištima, kao i sjajnim manifestacijama poput „Vrnjačkog karnevala“, proglašenog za najbolju turističku manifestaciju Srbije, koju svake godine poseti između 200.000 i 300.000 turista.
